رودوزی های سنتی استان هرمزگان - علی آباد جدید

رودوزی شیوه ای تزئینی برای سطح پارچه است که با استفاده از سوزن بر روی پارچه انجام می گردد. (مشخص، 1389، ج2.1620) رودوزی، دوخت و دوزی که در ظاهر و روی کفش، لباس، تشک، تشک جایگاه اتومبیل و امثال آن ها بنمایند، در مقابل تودوزی یا زیر دوزی است (دهخدا، 1390، ج8.11211) در این شیوه هنرمندان از انواع پارچه ها برای رودوزی استفاده می نمایند و معمولاً زنان نقش اصلی را در این فراوریات بر عهده دارند و پوشاک، اثاث منزل، دیوارکوب ها و دستمال ها رودوزی می شوند. این هنر قدمت بسیار طولانی در ایران دارد. با توجه به کاشی ها و آثار مکشوفه از شوش و تخت جمشید، پژوهشگران دریافته اند که لباس های درباریان و پادشاه به صورت برجسته بوده و بنا بر نظر بسیاری از آنان این برجستگی ها نمایانگر تزئین پارچه ها با رودوزی است. بعلاوه مجسمه های کهنی که از نقاط مختلف ایران یافت شده، انسان ها را بالباس های فاخر و تزیین شده نشان می دهند که این امر می تواند کاربرد رودوزی را در ایران باستان نشان دهد. (بهشتی پور، 1342.34) قدیمی ترین نمونه به جای مانده از رودوزی های ایرانی متعلق به دوره سلجوقیان است.

در قرون اولیه اسلامی هم روابط بازرگانی و تجاری خوبی بین دو کشور برقرار بود به نحوی که قشم، مهم ترین بندرگاه خلیج فارس، مرکز مهم داد و ستد کالاهایی بود که از چین و هند وارد می شدند.

مبادلات تجاری و بازرگانی، وقایع و جنگ ها و مهاجرت تجار و هنرمندان بین دو کشور از عوامل مؤثری بوده است که هنرمندان از آرایه های تزئینی مشترک یا بسیار نزدیک به هم در فراوریات خود استفاده نمایند. لذا در رودوزی های ایرانی، بالأخص در منطقه ها بندری جنوب ایران نظیر استان هرمزگان، که امکان مبادلات تجاری با سایر کشورها ازجمله هند امکان پذیر بوده، به وفور می توان نگاره های تزیینی مشترکی را در رودوزی ها ملاحظه کرد.

انواع رودوزی ها در استان هرمزگان

رودوزی های استان هرمزگان را در البسه سنتی زنان بندری می توان مشاهده کرد. این البسه شامل لباس های سنتی بهنام های شاخی، کندوره، لوچی و جاسکی، شلوارهای بندری که شامل انواع بادله، نیم بادله، خوس دوزی، گل اطلسی و شلوار گُمی و روسری های سنتی شامل دَستار، جلبیل هورنی، کلاه های سنتی یا سربند به نام لچک است. البته این رودوزی ها را می توان بر روی برخی از انواع برقع، پشتی ها و کوسن های سنتی هم مشاهده کرد که هرکدام مورداستفاده خاصی دارند.

مهم ترین رودوزی های هرمزگان را می توان به چهار دسته تقسیم کرد:

گلابتون دوزی

گلابتون دوزی نوعی رودوزی است که جنبه تزیینی دارد و در آن نخ گلابتون به کار می رود. (مشخص، 1375، ج7.376) گلابتون، طلایی است که از حدیده کشیده و به هیات ریسمان های باریک ساخته باشند (دهخدا، 1373، ج 9.11317)

در حال حاضر گلابتون دوزی با الیاف طلا در ایران رایج نیست و گلابتون دوزان از نخ های طلایی که دارای روکش فلزی زرد یا سفید هستند و به طور عمده در کشور هندوستان فراوری می گردد، استفاده می نمایند. آنان با یاری قلاب، نقوش متنوعی را که اکثراً ملهم از بینش شخصی و ذهنی است، بر روی پارچه می دوزند. فراورینمایندگان اصلی مصنوعات گلابتون دوزی شده در استان هرمزگان بیشتر زنان و دختران هستند.

در کلیه منطقه ها استان هرمزگان استفاده از شلوارهای زنانه زری دوزی شده مرسوم است. نقوشی که در گلابتون دوزی مورداستفاده قرار می گیرند عبارت اند از: پیچک ترنج، گل ساعتی، نقش محرابی، گل های اسلیمی، گل ختایی، نقش بازوبندی، بُته رومی، محرماتی یا ستونی، بته جقه ای، سرو چه و انواع گل ها.

خوس دوزی

خوس دوزی یکی دیگر از انواع رودوزی است که در زمان صفویه در بندرعباس و بلوچستان از رونق بیشتری برخوردار بوده است. این نوع رودوزی به یاری نوارهای نقره ای یا طلایی باریک و بر روی پارچه توری ریزبافت تجلی می یابد. در این شیوه هنرمندان، روی پارچه ستاره هایی فلزی می نشانند که برای تزیین مقنعه، جلبیل یا دستار (چادر زنانه) به کار می رود. معمولاً پارچه مصرفی را رنگ سیاه و ندرتاً رنگ های سفید، سبز یا زرشکی انتخاب می نمایند. نقوشی که بیشتر در خوس دوزی موردتوجه است، نقوش ستارگان شش پر، هشت پر یا دوازده پر است. نوع نخی که در خوس دوزی مورداستفاده قرار می گیرد، نخ نَقَده طلایی یا نقره ای است. پشت و روی پارچه خوس دوزی شده معمولاً یکنواخت بوده و از درخشش خاصی برخوردار است.

شک بافی

این هنر از طریق نوعی هاون چوبی که جوغن نامیده می گردد، چند قرقره مخصوص که به قالب معروف است و یک بالشتک استوانه ای شکل انجام می گردد. شک به نسبت تقاضای مصرف نماینده، از 6 میلی متر تا 5 سانتی متر پهنا دارد.

باریک ترین نوع آن زری یک فصله و پهن ترین شک مرافعی نام دارد که از آن برای تزیین لبه آستین، دم پای شلوار، دور یقه، پیش سینه، لبه دامن لباس های زنان و هم اطراف مقنعه و سجاده استفاده می گردد.

بادله دوزی

این هنر در پاره ای از نقاط استان هرمزگان تلی بافی هم نامیده می گردد، عبارت است از به هم پیوستن چند نوع زری و شک به گونه ای که شک، در وسط و زری های کوچ در اطراف آن قرار می گیرد. از بادله به شکل نوارهایی با پهنای 15 سانتی متر فراوری می گردد، برای تزئین لبه دم پای شلوارهای زنانه استفاده می گردد. شلوارهای بادله دوزی معمولاً مخصوص استفاده نوعروسان جنوبی است و گاهی در مراسم عروسی، سایر زنان هم از آن استفاده می نمایند که دارای دکمه هایی با نخ ابریشمی است و با شیارهایی که در بغل پا دارد، باز و بسته می گردد.

منابع:

- دهخدا، علی اکبر، لغت نامه، جلد 8، تهران: نشر دانشگاه تهران، 1390.

- مشخص، محمد، لغت نامه، فرهنگ فارسی، جلد 7، تهران: انتشارات امیرکبیر، 1389.

- صفا ایسینی، شایا، پوشاک زنان هرمزگان، تهران: نشر روشنگران و مطالعات زنان، 1389.