ماجرای دنباله دار وعده های عمل نشده دولتی، هوای تازه ای که بعد از یک سال هم به حوزه نشر نرسید خبرنگاران - علی آباد جدید

گروه فرهنگ و هنر خبرنگاران- شادی رضایی؛ اتفاقات بزرگ و ناگوار همیشه با خسارت و آسیب همراه بوده اند و این نیاز هم همیشه وجود داشته که برای رفع این آسیب ها اقداماتی صورت گیرد. دوران پاندمی کرونا هم از این قاعده مستثنی نیست. شرایط قرنطینه و محدودیت ها شرایط مالی و کسب و کار را با چالش های متعدد روبرو کرد و چیزی که انتظار می رود اقدامات و تدابیر دولت در این راستا است. حوزه نشر به واسطه آسیب پذیری بیشتر و محرومیت تقریبا همیشگی این نیاز را بیشتر حس کرد. چرا که این حوزه همیشه با چالش ها و معضلات گوناگونی مثل کمبود یا گرانی کاغذ و امثالهم روبرو بوده است.

حالا با گذشت یکسال از خسارت ها و چالش های پاندمی کرونا در کنار وعده ها و سازوکار های پیشنهادی مختلف از سمت دولت، برنامه هایی مثل طرح های فصلی خانه کتاب و نمایشگاه مجازی جامه عمل به تن کرده و به مرحله اجرا رسیدند. اما آنچه اهمیت دارد این مورد است که چه میزان حمایت های وعده داده شد عملیاتی شدند و چنددرصد جامعه تحت پوشش از آن استفاده کردند؟

ایران و جهان

وزارت فرهنگ فرانسه روز هجدهم مارس گفت که 22 میلیون یورو به چندین حوزه فرهنگی که بر اثر بحران شیوع ویروس کرونا ضربه مالی شدید دیده اند، اختصاص می دهد. این کمک مالی شامل 10 میلیون یورو به بخش موسیقی به دلیل لغو کنسرت ها و برنامه های موسیقی، 5 میلیون به تئاتر، 5 میلیون به حوزه کتاب و 2 میلیون به هنر های تجسمی است.

فرانک ریستر، وزیر فرهنگ فرانسه که خودش یکی از اولین مقام های رسمی این کشور بود که به کرونا مبتلا شد، تأکید کرد این کمک دولتی برای مقابله با خطر از بین رفتن ساختار های فرهنگی، به ویژه ساختار های شکننده تر است. فرهنگ در فرانسه هم، مثل بسکمک حوزه های دیگر، از بحران کرونا آسیب دیده است. علاوه بر لغو بسکمک کنسرت ها و بسته شدن کتابفروشی ها، جشنواره های مهمی مثل جشنواره کن هم به تعویق افتاده است.

نمایشگاه کتاب پاریس نیز که قرار بود در ماه مارس برگزار شود، در همان روز های اول شیوع کرونا لغو شد. در بریتانیا و ایتالیا نیز نمایشگاه های کتاب سرنوشت مشابه پیدا کرده اند. همچنین در این شرایط، ناشران انتشار کتاب های جدید خود را به تعویق انداخته اند. این بحران از این نظر ضربه ای سخت به ناشران وارد کرده است، چون معمولاً در این موقعِ سال است که ناشران کتاب های پرفروش خود را به قصد فروش برای تعطیلات تابستان روانه بازار کتاب می کنند.

به این ترتیب، می توان گفت که چرخه نشر، از همان مرحله ابتدایی اش، متوقف شده است. بازار نشر فرانسه در سال های اخیر شرایط متلاطمی را پشت سر گذاشته بود، با این حال، این بازار در سال 2019 توانسته بود به تراز مالی مثبت خوبی دست پیدا کند. اما بحران کرونا، چشم انداز بازار نشر در این کشور را کمی تار کرده است. به خصوص که حتی پیش از این بحران نیز، تراز مالی نشر در فرانسه در ماه ژانویه سال جاری نسبت به مدت مشابه در سال قبل، یک درصد افت داشت.

در حالی که شیوع کرونا کتابخانه های عمومی را نیز به تعطیلی کشانده، کتابخانه ملی فرانسه میلیون ها نسخه کتاب، خاتمه نامه، اسناد و کلکسیون های ارزشمند خود را به صورت رایگان روی اینترنت قرار داده است. همچنین دیگر کتابخانه ها نیز خدمات اینترنتی خود و همچنین به امانت دادن نسخه الکترونیکی کتاب را گسترش داده اند.

شیوع ویروس کرونا در همه جای جهان، مردم را به خانه های خود برده و خواندن کتاب در این شرایط، یکی از راه هایی است که سختی های عبور از این دوران را کمتر می کند. اما این دوره فقط فرصتی برای خواندن نیست؛ احتمالاً نویسندگان بسکمک نیز از این اپیدمی، فرصتی برای نوشتن و، مهم تر از آن، سوژه هایی برای نوشتن پیدا کرده اند.

گرچه کرونا اکنون در های کتابفروشی ها را بسته و بر بازار نشر سایه انداخته است، اما شاید در آینده، کتاب هایی که درباره این ویروس، پیامدهایش و همچنین شرایط زندگی در این دوران نوشته شود، بار دیگر رونق را به کتابفروشی ها بازگرداند.

ویروس کرونا و شیوع انواع جدیدی از این ویروس در بسکمک از کشور های اروپا و آمریکا موجب اعمال محدودیت های جدیدی از سوی دولت ها شده است و بسکمک از کشور ها هنوز قصدی برای برگزاری تجمع های فیزیکی ندارند. با وجود این طبق اعلام مسئولان نمایشگاه های کتاب در کشور های مختلف قرار است این نمایشگاه ها در تاریخ های اعلام شده برگزار شوند، ولی بسکمک از آن ها به صورت مجازی برگزار خواهند شد.

بوریس جانسون نخست وزیر بریتانیا گفت که نمایشگاه کتاب لندن در صورت برداشته شدن محدودیت های تردد اجتماعی به صورت فیزیکی در جولای برگزار خواهد شد، ولی هنوز دولت برای برگزاری فیزیکی این نمایشگاه تصمیمی ندارد. فعلاً طبق آخرین خبر های رسیده از سوی کشور های مختلف بیشتر نمایشگاه های کتاب و فستیوال های ادبی همگی به صورت مجازی برگزار می شوند و برخی از آن ها مثل نمایشگاه کتاب بولونیا به صورت تلفیقی برگزار خواهند شد. نمایشگاه بولونیا تاریخ 14 ژوئن را برای برگزاری نمایشگاه سه روزه خود اعلام کرده است.

نمایشگاه های کتاب برای برگزاری فیزیکی علاوه بر داشتن محدودیت های کرونایی مشکلاتی مثل هزینه های سفر و محدودیت های سفر های خارجی برای شرکت کنندگان و ناشران و نویسندگان خارجی را نیز دارند. چیزی که از موارد بالا و گزارشات مختلف کشور های دیگر به نظر می رسد این است که تدبیر اصلی اندیشیده شده و حمایت اجرا شده دولتی در آن ها شامل عدم تعطیلی فروشگاه های کتاب در برخی از آن ها و برگزاری نمایشگاه های کتاب مجازی و تلفیقی است.

از ایران چه خبر؟

در ایران هم مانند سایر کشور ها سیاست ها و تدابیری به این منظور اندیشیده شده است. محسن جوادی معاون امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی 31 تیرماه بخشی از برنامه های حمایتی این معاونت در پی برگزار نشدن نمایشگاه کتاب تهران را تشریح کرد.

او درباره برنامه های حمایتی از کتابفروشی ها گفت: این برنامه شامل بخش های مختلف نشر می شود. برای حمایت از کتابفروشی ها، طرح فصلی تابستانه کتاب در مردادماه و پاییزه کتاب - همزمان با هفته کتاب در آبان با افزایش 50 درصدی اعتبارات اجرا خواهد شد. با هماهنگی های به عمل آمده تلاش خواهد شد تا حدبیشتر سه هفته پس از برگزاری طرح های حمایتی، تسویه حساب با کتابفروشی های مجری انجام شود.

علیرضا اسماعیلی مشاور اجرایی معاونت امور فرهنگی می گوید: برحسب وظایفی که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی برعهده دارد، بعد از گسترش بیماری کرونا، اقداماتی برای مخاطبان خود در حوزه نشر، کتابفروشی ها و ... انجام داد. از ابتدای سال پویش با کتاب در خانه را داشتیم و 23 استان در آن شرکت کردند. این پویش بر اساس طرح معاونت فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد به برای حمایت از ناشران کتاب های الکترونیک و نرم افزار های (پلتفرم ها) کتاب الکترونیک بود.

او ادامه داد: پیگیر خدمات برای ارائه تسهیلات به مجموعه مخاطبان بودیم و در حال مذاکره با پست هستیم تا بخشی از هزینه های کتاب را با عنوان یارانه کتاب در اختیار مخاطبان قرار دهیم.

اسماعیلی در تابستان سال جاری هم درباره طرح های فصلی کتاب گفت: اعتبارات یارانه های کتاب فروشی ها را نسبت به دوره پیش 50 درصد افزایش دادیم. طرح پاییزه قرار است سال جاری همزمان با هفته کتاب اجرا شود. پیش از این، اتفاق هایی می افتاد تا فرایند کند شود؛ قول می دهیم تسویه حسابمان با کتابفروشی ها در سه هفته انجام شود.

اسماعیلی با تاکید بر اینکه خرید از ناشران با جدیت ادامه خواهد داشت، اضافه نمود: کار جدی در سال 99، بحث تفاهم نامه استانی با ادارات کل ارشاد است؛ در برنامه هایی مانند خرید و اهدای کتاب 30 درصد افزایش یافته و به استان های محروم نیز کمک خواهد شد. در طرح دیگر، برای ناشرانی که در دوران کرونا نخستین آثار خود را منتشر کرده اند، با دستورالعمل در نظر گرفته شده، بسته به میزان تیراژ و ... حمایت می کنیم. این اقدامات در راستای قول هایی است که از سوی محمدباقر نوبخت رئیس سازمان برنامه و بودجه داده شده است.

به گفته مشاور اجرایی معاونت امور فرهنگی، در این وزارتخانه برای حمایت از تاسیس کتابفروشی ها، وام هایی در نظر گرفته شده بود که براساس دستورالعمل، مدیران می توانند اقدام کنند.

رئیس مرکز روابط عمومی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با اشاره به مصوبه هیئت دولت درباره حمایت از کسب وکار های آسیب دیده از شیوع ویروس کرونا، از تخصیص این حمایت ها به اصحاب فرهنگ خبر داد. همایون امیرزاده رئیس مرکز روابط و اطلاع رسانی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی درباره جزئیات تخصیص بسته حمایتی دولت به اهالی نشر به دنبال شیوع ویروس کرونا گفت: در این مصوبه دستگاه های اجرایی ملزم به اجرای چند بند حمایتی هستند. استمهال حق بیمه سهم کارفرما برای دوره سه ماهه منتهی به اردیبهشت ماه سال 1399 توسط سازمان تامین اجتماعی یکی از این بند های حمایتی بود.

همچنین بانک رفاه کارگران مبلغ 20 هزار میلیارد ریال تسهیلات با اتکا به منابع داخلی، منابع بین بانکی و یا خط اعتباری در اختیار سازمان تامین اجتماعی قرار می دهد و سازمان برنامه وبودجه کشور نیز مبلغ 20 هزار میلیارد ریال از بدهی دولت به سازمان تامین اجتماعی را در سال 1399 پرداخت می کند.

در بین موارد وعده داده شده طرح های فصلی خانه کتاب و نمایشگاه مجازی کتاب به وضوح اجرا شدند، اما نسبت به وام های وعده داده شده و تسهیلات کاغذ اطلاعات جامعی در دست نیست و اهالی نشر اغلب دریافت و سودمند بودن آن ها را رد کردند.

طرح فصلی خانه کتاب

سال هاست که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با همکاری یک مؤسسه طرح های فصلی را برگزار می کند و در طول سال فرصتی به علاقه مندان کتاب می دهد که با استفاده از یارانه دولتی به تهیه این کالای فرهنگی بپردازند.

مدیر چند فروشگاه کتاب در اصفهان و مشهد در گفتگو با خبرنگاران می گویند که در زمان طرح های تخفیف میزان فروش نسبت به زمان های دیگر بیشتر است، ولی با بررسی کلی تر اجرای این طرح های تخفیفی تاثیر بسزایی در تقویت میزان فروش ندارد، زیرا طی برگزاری دوره های متمادی این طرح های تخفیف خریداران کتاب زمان خرید خود را تغییر داده و غالباً فقط در زمان طرح های تخفیف خرید کتاب انجام دهم به صورت کلی در فروش سالانه ما تاثیری ندارد بلکه فروش تجمیع و در یک زمان کوتاه انجام می گیرد.

کتاب فروش ها می گویند این طرح ها باعث وابستگی کامل کتابفروشی ها به فروش های با تخفیف شده و از آنجایی که کتاب حاشیه سود کمی دارد عملا حیاط کتابفروشی بدون وجود این طرح ها غیر ممکن شده است. آن ها معتقدند با تخفیف دادن مشکل قیمت بالای کتاب حل نمیشود، به علاوه دریافت کدملی و گذاشتن سقف خرید اصلا جلوه خوبی ندارد و فروشگاه های کتاب بزرگ و جامع در طرح نیستند، این موضوع هم اتفاق خوبی نیست.

همچنین عنوان کردند که این طرح های فصلی کاری برای ترویج نکرده است، مخاطب را بدعادت می کند و عملا هم برای فروشگاه و مخاطب سودمند نیست. علاوه بر این با توجه به آمار ها و گزارشات اعلام شده بیشتر فروشگاه های کتاب در شهرستان ها درگیر طرح نیستند به گونه ای که در استان فارس 95 درصد فروشگاه های کتاب عضو طرح های فصلی خانه کتاب نیستند.

وام حمایتی در کار بود؟

طی ماه های آینده پیگیری های اصناف فرهنگی و هنری کشور برای جلب کمک و حمایت دولت برای جبران خسارت ناشی از کرونا در نهایت منجر به تهیه نامه ای از سوی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی به معاون اول رئیس جمهور، رئیس دفتر رئیس جمهور، رئیس سازمان برنامه و بودجه و معاون مالی رئیس جمهور با هدف اعلام خسارت های وارده به بخش فرهنگ کشور شد. صالحی در این نامه ها خواستار مساعدت های هر چه سریع تر دولت به مشاغل آسیب پذیر فرهنگ، هنر و رسانه کشور شد.

در این نامه میزان خسارت وارده به اصناف فرهنگی و هنری تا خاتمه فروردین ماه سال 99 بالغ بر 9،760،921 میلیون ریال، معادل 976 میلیارد تومان برآورد شد. در این راستا آمار جدیدتری در دست نیست و اصلا مشخص نیست میزان خسارت وارده چه میزان شده است.

صالحی در این نامه ها همچنین حمایت های پیشنهادی صندوق اعتباری هنر در سه بخش حق بیمه، سرانه درمان و جبران خسارت بیکاری پیش بینی شده است که شامل 218،789،659،500 ریال حق بیمه برای 35500 نفر از اعضای صندوق، 137،768،400،000 ریال سرانه درمان برای 78100 نفر از اعضا و 1،439،980،000،000 ریال برای جبران خسارت بیکاری هنرمندان میزان در نظر گرفته شده است.

سیدحسین سیدزاده مدیرعامل صندوق اعتباری هنر نیز در گفته است با اینکه بیمه شدگان صندوق اعتباری هنر از پرداخت حق بیمه خود در سه ماهه اول سال معاف شده اند عنوان کرد که مقرر شده برای جبران ضرر و زیان کسب و کار های فرهنگی و هنری آسیب دیده از شیوع ویروس کرونا، وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی مبلغ دو هزار میلیارد ریال تسهیلات قرض الحسنه از سوی صندوق اعتباری هنر به فعالان فرهنگی و هنری این حوزه پرداخت کند.

جزایری مدیر فروشگاه پاتوق کتاب شهرکرد در گفتگو با خبرنگاران از نبودن چنین حمایتی خبر می دهد و می گوید: اصلا هیچ اتفاقی نیفتاد و حتی وام کرونا که به سایر مشاغل داده شد هم حتی با وجود ثبت نام کردن به ما تعلق نگرفت.

مرادی فروشنده کتابستان رضوی قم هم به این مسئله اشاره کرد: حمایت های خاصی از سمت دولت در قبال کتابفروشی ها ارائه نشد، مثل وام یا مواردی از این دست که اعلام کرده بودند

دولتی که نیست

با در نظر ندریافت مخالفین طرح ها و برنامه ها که در مورد هر رویداد و اتفاقی شاهد آن ها هستیم، می بینیم آنچه که تحت عنوان بسته های حمایتی و تسهیلاتی از سمت دولت اعلام شده بود در عمل کیفیت و پوشش دهی کافی را نداشته است و حتی در صورت اجرا نتوانسته به خوبی نیاز ها و خلا های موجود را پر کند.

این در حالی است که توجه و رویکرد همه جانبه و اساسی است. از جمله تغییر در بودجه بندی به علت برگزار نشدن برخی فعالیت های فرهنگی و یا پوشش دهی کامل طرح های فصلی خانه کتاب و تعمیم به زمان های غیر از هرفصل. چرا که نیاز و خرید تسهیل شده کتاب نباید در بازه های خاصی محدود شود و کتاب می بایست در سبد خرید کالایی خانواده ها قرار گیرد.

از طرف دیگر شبیه آنچه در برخی از کشور ها عملیاتی شده است میشد در دوران قرنطینه عمومی فرایند امانت دهی کتاب از کتابخانه های عمومی را به صورت الکترونیک ادامه داد. در این راستا در جهت حمایت از ناشر هم با خرید کتاب های نسخه الکترونیک و تجیز کردن کتابخانه های عمومی، دسترسی به کتاب را برای مخاطبین راحت تر کرد و در عین حال از کتابخانه های عمومی و ناشرین حمایت به عمل آورد.

در رابطه با تامین کاغذ هم که از نیاز های اساسی و چالش برانگیز چندسال اخیر ناشرین است به جای تخصیص نامتوازن با نیاز ناشرین آن هم با شرایطی که اخذ این سهمیه را سخت تر میکرد در راستای تامین کاغذ و قیمت آن راه حل های دیگری پی گرفته شود.

با توجه به چالش های عدیده دوران پاندمی کرونا بر جسم نیمه جان حوزه نشر و ادامه دار بودن برخی چالش ها و خسارت ها امید است راه حل ها و سیاست گذاری های حمایت گرانه و کمک کننده تری از سمت دولت برای این حوزه در نظر گرفته شود.